Już z pewnością wiesz, że testosteron to kluczowy hormon w życiu mężczyzny. Wpływa on na wiele aspektów dotyczących zdrowia ‒ od kwestii libido i płodności, po masę mięśniową czy nastrój. Mimo że zwykle w badaniach diagnostycznych sprawdza się poziom testosteronu całkowitego, równie istotne może być oznaczanie wolnej frakcji tego hormonu. Dlaczego? Wolny testosteron jest aktywny biologicznie, a co za tym idzie może bezpośrednio oddziaływać na tkanki i komórki organizmu.
Być może nie jest to jeszcze dla Ciebie jasne, w czym konkretnie tkwi różnica między testosteronem całkowitym, a testosteronem wolnym. Wyjaśnimy to zatem. Wolny testosteron stanowi zaledwie około 1–4% całkowitego testosteronu krążącego we krwi. Pozostała część jest związana z białkami, głównie globuliną wiążącą hormony płciowe (SHBG) i albuminą, co ogranicza jego dostępność dla tkanek.
Jeśli chodzi o metody oznaczania wolnego testosteronu w warunkach laboratoryjnych, kluczowe znaczenie ma dalsza harmonizacja i standaryzacja testów, które pozwolą na dokładniejsze i bardziej porównywalne wyniki. Mimo tych wyzwań, z całą pewnością pomiar wolnego testosteronu jest bardziej adekwatny niż oznaczanie testosteronu całkowitego i znajduje swoje miejsce w najnowszych wytycznych klinicznych jako rekomendowana metoda oceny zaburzeń androgenowych.
Kiedy warto sięgnąć po to badanie, dowiesz się za chwilę.
Testosteron wolny ‒ normy
Normy wolnego testosteronu mogą się różnić w zależności od laboratorium i metody pomiaru.
Metoda bezpośredniej dializy równowagowej (ED) uznawana jest za złoty standard w oznaczaniu wolnego testosteronu, jednak ze względu na wysokie koszty, czasochłonność oraz ograniczoną dostępność, jej zastosowanie w rutynowej diagnostyce jest znacznie utrudnione.
Przykładowe badanie przeprowadzone metodą dializy równowagowej wykazało, że u zdrowych mężczyzn w wieku 19–39 lat poziom wolnego testosteronu mieści się w zakresie 120–368 pg/ml. Pamiętaj jednak, że zakresy referencyjne mogą być podawane w różnych jednostkach: oprócz pikogramów na mililitr (pg/ml) mogą pojawić się nanogramy na decylitr (ng/dl). Zakresy te więc należy interpretować zgodnie ze skalą przedstawianą przez konkretne laboratorium.
W praktyce klinicznej zdecydowanie częściej wykorzystuje się równanie Vermeulena, które, mimo że może nieznacznie przeszacowywać wynik, zapewnia przybliżenie wartości wolnego testosteronu. Jest to metoda obliczeniowa, która ma stosunkowo dobrą wiarygodność, nawet przy zmiennych poziomach SHBG czy albuminy. Dzięki temu znajduje szerokie zastosowanie w codziennej ocenie zaburzeń hormonalnych.
Istnieje także mnóstwo czynników, które mają wpływ na frakcję wolnego testosteronu. Jego poziom okazuje się być silnie powiązany nie tylko z wiekiem czy masą ciała, ale również z mniej oczywistymi czynnikami, takimi jak styl życia czy ogólny stan zdrowia.
Znaczenie mają:
- wiek – wolny testosteron naturalnie obniża się z wiekiem, nawet jeśli całkowity testosteron może pozostać w normie,
- BMI (wskaźnik masy ciała) – zarówno zbyt niski, jak i zbyt wysoki może wpływać na poziom wolnego testosteronu, zatem kluczowe jest, aby utrzymać prawidłowe BMI,
- status związku – u mężczyzn w związkach często obserwuje się niższy poziom wolnego testosteronu, co wydaje się być naturalną adaptacją biologiczną,
- choroby przewlekłe – takie jak cukrzyca, choroby sercowo-naczyniowe czy nowotwory mogą znacząco obniżać poziom wolnego testosteronu.
To wszystko pokazuje, że wolny testosteron może zmieniać się w zależności od stanu zdrowia, a co za tym idzie może odgrywać kluczową rolę w diagnostyce funkcji androgenowej, zwłaszcza w przypadku niejednoznacznych objawów.
Niski testosteron wolny – objawy i konsekwencje
Niski poziom wolnego testosteronu może prowadzić do szeregu objawów, takich jak:
- spadek libido i zaburzenia erekcji,
- zmniejszenie masy i siły mięśniowej,
- zwiększenie tkanki tłuszczowej,
- obniżenie nastroju i stany depresyjne,
- problemy z koncentracją, pamięcią i ograniczenie funkcji poznawczych,
- zmęczenie, a także brak energii do działania.
Co więcej, warto wiedzieć, że długotrwały niedobór wolnego testosteronu może zwiększać ryzyko osteoporozy czy zaburzeń metabolicznych. Niski testosteron ma też wpływ na większe ryzyko chorób serca.
Jak podnieść wolny testosteron?
Jeśli czujesz, że zmagasz się z obniżonym poziomem testosteronu, w pierwszej kolejności zajmij się tymi obszarami, które możesz zmodyfikować we własnym zakresie. Istnieje bowiem wiele naturalnych metod wspierających poziom wolnego testosteronu.
- Aktywność fizyczna ‒ regularne ćwiczenia, ale także wybieranie bardziej aktywnych czynności w ciągu dnia (np. schody zamiast windy, kilka przystanków pieszo zamiast autobusem), mogą zwiększyć poziom testosteronu.
- Zdrowa dieta ‒ czyli spożywanie produktów bogatych w białko, zdrowe tłuszcze (np. z ryb, orzechów, cennych olejów) oraz węglowodany złożone wspiera produkcję hormonów. O tym, jaką dietę wybrać na wzrost testosteronu, przeczytasz w innym tekście na moim blogu.
- Redukcja stresu ‒ długotrwały stres podnosi poziom kortyzolu, który może obniżać testosteron. Nie zatrzymuj się jednak na technikach relaksacyjnych. Zadbaj o odpowiednie planowanie zadań w pracy czy lepszą organizację życia rodzinnego tak, aby minimalizować obecność stresu w Twoim życiu.
- Poprawa snu ‒ i chodzi tutaj zarówno o jego długość, jak i o jakość.
W niektórych przypadkach konieczne może być zastosowanie terapii hormonalnej TRT, jednak decyzję o jej wdrożeniu podejmujesz wraz z lekarzem po dokładnej diagnostyce.
Badanie wolnego testosteronu
Zastanawiasz się, kiedy warto wykonać badanie poziomu wolnego testosteronu? Poza sytuacjami, w których diagnostyka dotyczy płodności mężczyzny, wolny testosteron sprawdza się w przypadku:
- występowania objawów sugerujących niedobór testosteronu (mimo testosteronu całkowitego w normie),
- granicznego wyniku całkowitego testosteronu i/lub nieprawidłowego wyniku SHBG,
- monitorowania terapii hormonalnej.
Cena badania testosteronu wolnego
Koszt badania wolnego testosteronu może różnić się w zależności od laboratorium i regionu Polski. Aktualne ceny bez problemu znajdziesz na stronach internetowych wybranych laboratoriów, oscylują one zwykle w granicach kilkudziesięciu złotych (poniżej 100 zł za badanie), ale niestety takie testy często cechują się niską dokładnością , więc mimo wszystko zalecam korzystać z metody obliczeniowej wspomnianej wcześniej.
Źródła:
Antonio, L., Wu, F. C., O’Neill, T. W., Pye, S. R., Ahern, T. B., Laurent, M. R., Huhtaniemi, I. T., Lean, M. E., Keevil, B. G., Rastrelli, G., Forti, G., Bartfai, G., Casanueva, F. F., Kula, K., Punab, M., Giwercman, A., Claessens, F., Decallonne, B., Vanderschueren, D. i European Male Ageing Study Group (2016). Low Free Testosterone Is Associated with Hypogonadal Signs and Symptoms in Men with Normal Total Testosterone. The Journal of clinical endocrinology and metabolism, 101(7), 2647–2657.
Fiers, T., Wu, F., Moghetti, P., Vanderschueren, D., Lapauw, B. i Kaufman, J. M. (2018). Reassessing Free-Testosterone Calculation by Liquid Chromatography-Tandem Mass Spectrometry Direct Equilibrium Dialysis. The Journal of clinical endocrinology and metabolism, 103(6), 2167–2174.
Jasuja, R., Pencina, K. M., Spencer, D. J., Peng, L., Privat, F., Dhillo, W., Jayasena, C., Hayes, F., Yeap, B. B., Matsumoto, A. M. i Bhasin, S. (2023). Reference intervals for free testosterone in adult men measured using a standardized equilibrium dialysis procedure. Andrology, 11(1), 125–133.
Keevil, B. G. i Adaway, J. (2019). Assessment of free testosterone concentration. The Journal of steroid biochemistry and molecular biology, 190, 207–211.
Mroczko, B. i Mędraś, M. (2007). Niektóre problemy związane z oznaczaniem testosteronu. Endokrynologia Polska, 58(5), 440–445.
Narinx, N., Marriott, R. J., Murray, K., Adams, R. J., Ballantyne, C. M., Bauer, D. C., Bhasin, S., Biggs, M. L., Cawthon, P. M., Couper, D. J., Dobs, A. S., Flicker, L., Hankey, G. J., Hannemann, A., Wilkening, R., Martin, S. A., Matsumoto, A. M., Ohlsson, C., O’Neill, T. W., Orwoll, E. S., … Yeap, B. B. (2024). Sociodemographic, lifestyle, and medical factors associated with calculated free testosterone concentrations in men: individual participant data meta-analyses. European journal of endocrinology, 191(5), 523–534.
Shea, JL, Wong, PY i Chen, Y. (2014). Wolny testosteron: użyteczność kliniczna i ważne aspekty analityczne pomiaru. Postępy w chemii klinicznej , 63 , 59–84.
